(spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, prostych spółek akcyjnych i spółek akcyjnych)
Z TYTUŁU PODATKÓW ORAZ SKŁADEK
WOBEC ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
Często spotykam się ze stanowiskiem organu rentowego oraz urzędów skarbowych, że nawet wówczas, gdy niewypłacalna spółka posiada tylko jednego dłużnika, to reprezentujący ją członek zarządu ma obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdyż w przeciwnym razie będzie odpowiadał za nieuregulowane przez spółkę składki oraz podatki.
Należy jednak dostrzec, że jest to pogląd nieakceptowalny, abstrahujący od obowiązującego w Polsce prawa.
Zarówno ZUS, jak też urzędy skarbowe niejednokrotnie powołują się na orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego, który w uzasadnieniu wyroku z dnia 9.06.2022 r., sygn. akt III FSK 277/22 wskazał, że „Dla określenia, czy dłużnik jest niewypłacalny, nie ma znaczenia okoliczność, czy nie wykonuje wszystkich zobowiązań pieniężnych, czy tylko niektórych z nich. Nie ma też znaczenia wielkość niewykonywanych przez dłużnika zobowiązań. Istnienie podstaw do ogłoszenia upadłości determinuje wyłącznie przesłanka niewykonania przez dłużnika wymagalnych zobowiązań. Z niewypłacalnością dłużnika, o której mowa w art. 10 i art. 11 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe, mamy również do czynienia, gdy dłużnik ten nie zaspakaja jednego tylko wierzyciela posiadającego znaczną wierzytelność”1. W ocenie organu rentowego, jak też urzędów skarbowych przesłanka egzogeneracyjna (uwalniająca członka zarządu od odpowiedzialności) wymieniona w art. 116 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej odnosi się wyłącznie do zgłoszenia wniosku, a nie do skutku tego wniosku jakim jest ogłoszenie upadłości. Jednak z cała mocą należy zauważyć, że podmiotom stosującym prawo publiczne umknęło to, że podstawową okolicznością uwalniającą członka zarządu od odpowiedzialności z art. 116 § 1 op. jest złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, wówczas gdy wystąpiły przesłanki m. in. wskazane w art. 1 pr.up.
Członek zarządu jest jednak wolny od odpowiedzialności za nieuregulowane przez spółkę zobowiązania, w razie gdy egzekucja wobec niej okazała się bezskuteczna, jeżeli wykaże, iż w czasie gdy pełnił funkcję członka zarządu w ogóle nie było podstaw do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Powoływanie się na stanowisko wyrażane w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego nie uwzględnia aktualnego stanu prawnego. Stoi także w oczywistej sprzeczności z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego oraz judykatami sądów powszechnych, które są wyspecjalizowane w tematyce dotyczącej prawa upadłościowego.
Sformułowanie „wspólnego dochodzenia roszczeń” przesądza o braku możliwości prowadzenia postępowania upadłościowego w stosunku do dłużnika mającego tylko jednego wierzyciela (podobnie zob. wyrok SN z 22.6.2010 r., IV CNP 95/09, Legalis, jak również np. postanowienie SO w Łodzi z 9.10.2014 r., XIII Gz 476/14, niepubl.; postanowienie SO w Warszawie z 22.2.2017 r., XXIII Gz 1164/16, niepubl.).
Kwestia skutecznego, czyli możliwego do uwzględnienia przez sąd upadłościowy wniosku o ogłoszenie upadłości przez dłużnika posiadającego tylko jednego wierzyciela może mieć kluczowe znaczenie dla ewentualnego zwolnienia się osoby zobowiązanej do złożenia wniosku z odpowiedzialności wskazanej w art. 116 § 1 op. – z tytułu podatków, w art. 116 § 1 op. w zw. z art. 31 i 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych – z tytułu składek zusowskich, czy też w art. 299 § 2 KSH oraz art. 21 ust. 3 pr.up. – z tytułu zobowiązań cywilnoprawych.
Wobec powyższego, skoro ustawa nie nakłada na członka zarządu obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, to brak podstaw aby przyznać rację ZUSowi oraz urzędom skarbowym. Nie sposób bowiem skutecznie oprzeć się na tezie, iż niezależnie od tego czy istniały przesłanki do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, to i tak Odwołujący się musi go złożyć, aby uwolnić się od odpowiedzialności za nieuregulowane przez spółkę zobowiązania. Ustawodawca w prawie upadłościowym enumeratywnie wymienił przesłanki, których wystąpienie wymaga złożenia wniosku o ogłoszenie, aby członek zarządu wiedział w jaki sposób ma się zachować. Natomiast w art. 116 § 1 op., jak również w art. 299 § 2 KSH, jak też w art. 21 ust. 3 pr.up. prawodawca określił jakie działania członku zarządu uchronią go do odpowiedzialności za zobowiązania spółki, w razie bezskutecznej wobec niej egzekucji.
Stąd, za Sądem Najwyższym oraz mając na uwadze utrwaloną praktykę sądów powszechnych należy przyjąć, że ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy, którego wniosek dotyczy, może nastąpić tylko wówczas, gdy istnieje co najmniej dwóch jego wierzycieli, a to wobec zasadniczego celu, któremu służy instytucja upadłości, a mianowicie równomiernego zaspokojenia wszystkich wierzycieli dłużnika (podobnie zob. np. postanowienie SN z 31.1.2002 r., IV CKN 659/00, Legalis). Przesłanki zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości są ujęte w art. 10 i 11 pr.up. Zgodnie z art. 10 pr.up. upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, przy czym dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (art. 11 ust. 1 pr.up.) lub gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące (art. 11 ust. 2 pr.up.), przy czym do zobowiązań pieniężnych, o których mowa w art. 11 ust. 2 pr.up., nie wlicza się zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym oraz zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach. Takie rozumienie niewypłacalności ma zastosowanie począwszy od 1.1.2016 r. Przed tą datą dłużnika uznawano za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonał wymagalnych zobowiązań pieniężnych (art. 11 ust. 1 pr.up.) lub jego zobowiązania przekraczały wartość jego majątku (art. 11 ust. 2 pr.up.).
W związku z powyższym, jeszcze raz w oparciu o ugruntowane poglądy wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, pragnę podkreślić że w przypadku dochodzenia roszczeń od niewypłacalnego dłużnika, który jest przedsiębiorcą, warunkiem ogłoszenia upadłości jest m.in. stan wielości wierzycieli. Oznacza to, że nie można ogłosić upadłości, jeżeli dłużnik posiada tylko jednego wierzyciela, nawet jeżeli jego wierzytelność opiewałaby na bardzo wysoką kwotę. Wynika to wprost z celu postępowania upadłościowego, który został przez ustawodawcę wyrażony w sposób następujący: postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane.
Jasno wynika z tego, że postępowanie upadłościowe jako forma egzekucji generalnej (uniwersalnej), w przeciwieństwie do egzekucji singularnej (prowadzonej przez komornika) musi zmierzać do zaspokojenia więcej niż jednego wierzyciela. Jeśli zatem dłużnik ma tylko jednego wierzyciela, z jednej strony nie może zostać postawiony w stan upadłości, z drugiej zaś właściwą formą poszukiwania zaspokojenia roszczeń przez tego jedynego wierzyciela jest właśnie zwykłe postępowanie egzekucyjne.
Dodatkowo pragnę zwrócić uwagę na niedopuszczalną wykładnię (kontra legem) mającą swoje źródło w orzeczeniach NSA, to jest tych na które zazwyczaj powołuje się ZUS lub urzędy skarbowe. Orzecznictwo to idzie konsekwentnie jedynie w fiskalnie zarysowanym kierunku, zgodnie z którym reprezentant spółki nie może zwolnić się z odpowiedzialności określonej art. 116 § 1op. poprzez odwołanie się do argumentu, iż wobec niego obowiązek złożenia WOU (którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest sankcjonowane m.in. tym przepisem) nigdy nie powstał, bo jego spółka miała tylko jednego wierzyciela (np. ZUS lub Urząd Skarbowy).
W doktrynie uznaje się, że takie orzecznictwo wynika tylko i wyłącznie z ignorancji. „Sądy administracyjne wciąż bezrefleksyjnie odwołują się do orzeczeń, które odwoływały się do judykatów zapadłych w stanach faktycznych, gdzie stosowano rozporządzenie z 1934 r. Podstawy prawnej zatem od wielu lat brak, a linia orzecznicza bezrefleksyjnie trwa. Jej skutek jest taki, że odpowiedzialność z art. 116 op de facto staje się absolutna, a tego polski system prawa spółek nie przewiduje i nie powinien przewidywać, w sytuacji gdy istotą prowadzenia działalności w formie spółki jest nie przenoszenie odpowiedzialności za długi spółki na majątek osobisty zarządu” (zob. komentarz do art. 1 pr.up. Zimmerman 2022, wyd. 7).
Wypada także dostrzec wyłom w krytykowanym w doktrynie orzecznictwie NSA, zwracając uwagę na wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 17 marca 2020 r. w sprawie o sygn. akt I SA/Wr 768/19, w którym wskazano, że: „W sytuacji zaistnienia jednego wierzyciela złożenie przez członka zarządu spółki wniosku o ogłoszenie upadłości jest na gruncie przepisów ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361) niedopuszczalne. Członek zarządu nie ma tym samym możliwości złożenia skutecznego wniosku o ogłoszenie upadłości, jako, że nie ma wynikającego z przepisów prawa obowiązku zgłoszenia wniosku, a w konsekwencji zaniechanie członka zarządu w tym zakresie nie może skutkować odpowiedzialnością za zobowiązania spółki. Nie można mu w takiej sytuacji przypisać elementu winy, a jej zaistnienie jest konieczne w myśl art. 116 § 1 pkt 1 lit. b Ordynacji podatkowej”2.
W praktyce najczęstszym dowodem bezskuteczności egzekucji jest postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego prowadzonego przeciwko spółce z o.o. Dowód ten nie ma jednak charakteru wyłącznego. Okoliczność bezskuteczności egzekucji może być bowiem wykazana także w każdy inny dopuszczalny według KPC sposób (tak L.R. Kwaśnicki (red.), K. Falkiewicz, I.B. Mika, M. Przygodzka, A. Rataj, P. Wierzbicki, A. Woźniak, Spółka, s. 291; wyr. SN z 9.4.2008 r., V CSK 527/08, niepubl.; wyr. SN z 7.7.2005 r., V CK 19/05, OwSG 2008, Nr 5, poz. 39). Brak jest bowiem przesłanek dla wymagania, aby bezskuteczność egzekucji musiała być urzędowo stwierdzona (tak: T. Siemiątkowski, Odpowiedzialność cywilnoprawna, s. 218; tenże, w: Sołtysiński, System PrPryw, t. 17A, 2010, s. 641; Rodzynkiewicz, Komentarz KSH, 2005, s. 513; odmiennie J. Gniezek, D. Wnuk, Odpowiedzialność cywilna i karna, s. 42).
Należy jednak odnotować wyrażony w doktrynie pogląd, iż nie do przyjęcia jest stanowisko, zgodnie z którym wierzyciel korzystałby z przedmiotowego uprawnienia, bez przeprowadzenia formalnej egzekucji zakończonej niezaspokojeniem go; tak też Z. Fenichel, Osobista odpowiedzialność członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, Głos Adwokacki 1938, Nr 8–9, s. 252).
Dowodem bezskuteczności egzekucji może być każde postanowienie komornika umarzające z tego względu postępowanie egzekucyjne przeciwko spółce z o.o., przy czym nie ma znaczenia, czy postanowienie to zapadło w postępowaniu egzekucyjnym opartym na tytule wykonawczym będącym podstawą roszczenia wobec członka zarządu, czy też w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym na podstawie wniosku innego wierzyciela. Nie ma również znaczenia, czy postanowienie to zostało wydane w toku egzekucji komorniczej, czy prowadzonej przez organy administracji (tak: A. Szajkowski, M. Tarska, w: Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz KSH, t. II, 2005, s. 966; K. Strzelczyk, w: Potrzeszcz, Siemiątkowski, Komentarz KSH. Sp. z o.o., 2001, s. 645; A. Rachwał, w: Włodyka, System PrHandl, t. 2A, 2007, s. 1035; Pabis, Spółka z o.o., 2004, s. 528; K. Kopaczyńska-Pieczniak, w: Kidyba, Sp. z o.o., 2007, s. 580; A. Karolak, w: A. Mariański, A. Karolak, Odpowiedzialność członków zarządu, s. 28).
Chodzi jednak o takie umorzenie postępowania egzekucyjnego, którego przyczyną była bezskuteczność egzekucji. Umorzenie postępowania egzekucyjnego z jakiegokolwiek innego względu nie stanowi dowodu bezskuteczności egzekucji z majątku spółki, w szczególności dowodu takiego nie stanowi postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 823 KPC, tzn. niepodjęcia przez wierzyciela w ciągu roku żadnej czynności zmierzającej do dalszego prowadzenia postępowania. Postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego ze względu na bezskuteczność egzekucji nie będzie jednak można uznać za dowód okoliczności określonej w art. 116 § 1 op wówczas, gdy spółka posiada majątek, niemniej jego sprzedaż egzekucyjna okazała się bezskuteczna. W takim bowiem przypadku wierzyciel może przejąć ten majątek na własność (tak samo: A. Karolak, w: A. Mariański, A. Karolak, Odpowiedzialność członków zarządu, s. 42; A. Kappes, Odpowiedzialność, s. 124 w odniesieniu do odpowiedzialności członków zarządu na podstawie art. 299 § 1 ksh).
Ponadto należy zasygnalizować istnienie innych okoliczności wskazujących na bezskuteczność egzekucji. Będzie to np. informacja pozyskana z wykazu majątku sporządzonego przez dłużnika w ramach postępowania o wyjawienie jego majątku, z której będzie wynikało, że dłużnik nie jest w stanie uregulować ciążącego na nim zobowiązania (913 i nast. kpc),
Natomiast bezskuteczność egzekucji, na podstawie prawa upadłościowego ma miejsce wówczas gdy:
- po ogłoszeniu upadłości, z prawomocnego planu podziału wynika, że wierzyciel nie zostanie zaspokojony,
- sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarczyłby nawet na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarczyłbyw jedynie na zaspokojenie tych kosztów (art. 13 ust. 1 pr.up.),
- sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości po ustaleniu, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały majątek nie wystarczyłby na zaspokojenie kosztów postępowania (art. 13 ust. 2 pr.up.),
- sąd umorzył postępowanie upadłościowe, jeżeli majątek pozostały po wyłączeniu z niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską nie wystarczyłby na zaspokojenie kosztów postępowania ( art. 361 pkt 1 pr.up.).
Z kolei zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego z bezskutecznością egzekucji mamy do czynienia także wówczas gdy:
- bilans spółki wskazuje na to, że jej majątek nie wystarcza na pokrycie wierzytelności przysługującej osobie dochodzącej roszczenia od członków zarządu,
- wskazuje na nią każdy dowód świadczący, że w danej sytuacji nie jest realne uzyskanie zaspokojenia przez wierzyciela z pozostałego jeszcze majątku spółki.
Tym niemiej podstawa odpowiedzialności członka zarządu zaktualizowałaby się dopiero w przypadku wykazania bezskuteczności egzekucji wobec spółki, gdy członek zarządu nie wykonał obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie jej upadłości. W analizowanym przypadku, z podanych poprzednio przyczyn, obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki nie obciążał jednak członka zarządu.
Warto dostrzec także to, na co systematycznie zwraca uwagę Sąd Najwyższy oraz sądy powszechne, że nieuzyskanie przez wierzyciela zaspokojenia ze względu na niepodjęcie w stosownym czasie egzekucji przeciwko spółce, choć egzekucja była możliwa, zwalnia członka zarządu od odpowiedzialności na podstawie art. 299 KSH, albowiem wierzyciel nie wykazał, iż egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna3.
Jednak ciężar dowodu, że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości wierzyciel nie poniósł żadnej szkody lub też, że poniesiona przez niego szkoda jest niższa niż wartość niewyegzekwowanej wierzytelności zawsze spoczywa na pozwanym członku zarządu. Nie wystarczy w tym zakresie złożenie oświadczenia, że istniała możliwość zaspokojenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym z nieruchomości należącej do upadłego, konieczne jest bowiem ustalenie w jakiej realnej wysokości wierzyciel uzyskałby zaspokojenie w postępowaniu upadłościowym. W każdym przypadku o wielkości realnego zaspokojenia wierzyciela decyduje pozycja i wysokość wpisanej hipoteki w odniesieniu do sumy uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.11.2011 r., sygn. akt V CSK 515/10).
adw. dr Katarzyna Ciulkin-Sarnocińska
1. Podobnie NSA wypowiadał się w wyrokach z 10.1.2017 r. (II FSK 3689/14, Legalis); z 10.1.2017 r. (II FSK 3737/14, Legalis); z 6.6.2017 r. (I FSK 1951/15, Legalis); z 12.6.2018 r. (I FSK 909/16, Legalis); z 15.11.2011 r. (II FSK 894/10, Legalis); z 10.1.2012 r. (II FSK 1329/10, Legalis)
2. Podobnie wypowiedziały się WSA w wyrokach we Wrocławiu z 27.2.2020 r. (I SA/Wr 369/19, Legalis); we Wrocławiu z 13.11.2018 r. (I SA/Wr 500/18, Legalis); we Wrocławiu z 25.7.2019 r. (I SA/Wr 74/19, Legalis); w Gdańsku z 26.9.2018 r. (I SA/Gd 492/18, Legalis); w Warszawie z 18.5.2018 r. (III SA/Wa 2394/17, Legalis); w Warszawie z 24.5.2018 r. (III SA/Wa 2148/17, Legalis); w Warszawie z 11.9.2019 r. (III SA/Wa 333/19, Legalis).
3. Zob. np.: wyrok z dnia 9 czerwca 1937 r., I C 1927/36, Zb. Urz. 1938, Nr 4, poz. 184, wyrok z dnia 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00, wyrok z dnia 26 czerwca 2003 r. VCKN 416/01. [1] Zob. np.: wyrok SN z 16.11.2011 r., V CSK 515/10, jak również np. wyrok SA w Łodzi z 8.8.2013 r., I ACa 303/13.